„Sztuka życia polega mniej na eliminowaniu naszych problemów,
a bardziej na rozwijaniu się dzięki nim”.
– Bernard Baruch
Termin „kryzys” w rozumieniu potocznym, odnosi się do wszystkich negatywnych zdarzeń, które psują dotychczasowy ład, czy też porządek. Myśląc o kryzysie – mamy wyłącznie negatywne konotacje. W języku klasycznej greki κρίσις oznacza nieustanną walkę, zmaganie się. Wymaga się od człowieka działania pod presją czasu, który wymusza dokonanie jakiegoś wyboru. W języku chińskim zaś, termin „kryzys” posiada dwa piktogramy, z których jeden z nich osobno oznacza „szansę”, a drugi „zagrożenie”. W zależności od wiedzy, otaczającego środowiska i indywidualnych predyspozycji, kryzys może sprawić, że zahamuje, bądź też przyspieszy nasz rozwój.
W psychologii coraz częściej zauważa się, szansę rozwoju poprzez kryzys. W niektórych koncepcjach kryzys rozumiany jest jako naturalna część życia człowieka. Przykładem takiej koncepcji jest teoria rozwoju psychospołecznego według Erika Eriksona. Według psychoanalityka człowiek w trakcie swojego życia przeżywa osiem faz, które są zróżnicowane między sobą jakościowo. Każda z faz stawia przed człowiekiem swoiste wyzwanie rozwojowe, które wymaga przeformułowania dotychczasowego sposobu funkcjonowania. Napięcie powstałe w wyniku kryzysu tworzy dwa możliwe rozwiązania, z których jedno jest pozytywne a drugie negatywne. Każde z nich dołącza do nowej konstrukcji ego. Do przetrwania kryzysu wymagany jest rozwój jednej z cnót podstawowych. Poniższa tabela ukazuje zestawienie fazy rozwoju psychospołecznego.
Tab. 1. Fazy rozwoju psychospołecznego według Erika Eriksona.
| Wiek | Biegun pozytywny | Biegun negatywny | Cnota podstawowa |
| 0 – 1,5 | podstawowa ufność | podstawowa nieufność | Nadzieja |
| 1,5 – 3 | autonomia | wstyd i zwątpienie | Wola |
| 3 – 6 | inicjatywa | poczucie winy | Stanowczość |
| 6 – okres dojrzewania | pracowitość | poczucie niższości | Kompetencja |
| Adolescencja | tożsamość | rozproszenie tożsamości | Wierność |
| Wczesna dorosłość | intymność i oddalenie | zaabsorbowanie sobą | Miłość |
| Średnia dorosłość | generatywność | stagnacja | Troska |
| Późna dorosłość | integralność | rozpacz i rozgoryczenie | Mądrość |
Źródło. Erik Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.
1. Ufność vs brak ufności (pierwszy rok życia)
W pierwszym roku życia komunikacja z dzieckiem dostosowana jest do jego trybu dnia i potrzeb tj. jedzenie, spanie, przewijanie. Dziecko komunikuje poprzez płacz. Szczera troska rodzica i stałość jego zachowań, budzą w dziecku poczucie bezpieczeństwa i zaufanie do otaczającej go rzeczywistości. Jeżeli na tym etapie kryzysu rozwojowego zostanie w dziecku wykształcone zaufanie, wtedy będzie ono w stanie znosić coraz to dłuższe nieobecności opiekuna, którym najczęściej jest matka.
Jeżeli potrzeby dziecka nie będą zaspokajane, wtedy zaczną w nim przeważać odczucia negatywne wobec rzeczywistości. Niewłaściwa opieka nad dzieckiem skutkuje zrodzeniem się lęków i niepewności, że najbliższe otoczenie, jest miejscem nieprzyjaznym dla niego.
2. Autonomia vs wstyd, niepewność (wczesne dzieciństwo)
Podczas tego kryzysu rozwojowego dziecko ma więcej możliwości spędzania czasu, w porównaniu z etapem poprzednim. Na tym etapie rozwija się poczucie odrębności i chęć rozwoju poczucia własnego „Ja”. Od dziecka również wymaga się większego stopnia samokontrolowania własnych potrzeb fizjologicznych. Bardzo często na tym etapie rodzice korzystają z uczucia „wstydu” aby te samokrontrolę kształtować. Może to powodować u dziecka wycofanie oraz wątpienie w swoje możliwości. U dziecka na tym etapie pojawia się również umiejętność oceniania siebie oraz innych ludzi, pod kątem „dobry”, czy też „zły”.
Pozytywnym rozwiązaniem tego kryzysu rozwoju jest nauczanie dziecka autonomii. Ważne jest aby zachęcać dziecko do podejmowania samodzielnej aktywności oraz wspierania go, w momencie kiedy pojawiają się trudności. Dziecko, którego rodzice nie wyręczają, a pomagają mu w osiągnięciu samokontroli, jest z siebie dumne.
3. Inicjatywa vs. poczucie winy (wiek przedszkolny)
Kryzys tego etapu rozwojowego polega na konflikcie między inicjatywą (która umożliwia planowanie i realizowanie czynności), a poczuciem winy (związane z tym, co dziecko chciałoby zrobić, a niestety nie może). Dzieci na tym etapie są bardzo energiczne, chętne do współpracy. Podczas tego etapu ma miejsce nie tylko rozwój motoryczny, ale przede wszystkim psychiczny. Dziecko zadaje mnóstwo pytań, chętnie się uczy, jest ciekawe otaczającego go świata. Imponują mu osoby dorosłe i chce być takie jak one. Często też w swojej wyobraźni jest osobą dorosłą. Dzięki temu dziecko uczy się tego, jakie jest przeznaczenie różnych przedmiotów. Jeżeli dziecko ma ze strony rodziców akceptację i swobodę w zakresie swoich zabaw (w ramach szerokopojętego bezpieczeństwa), wtedy dziecko idzie w kierunku wykazywania swojej inicjatywy. Kiedy zaś rodzice stosują wobec dziecka coraz bardziej bezsensowne zakazy i starają się kontrolować każdy krok dziecka, może narodzić się w nim poczucie winy, które będzie utrudniało mu dalszy rozwój.
4. Pracowitość vs. poczucie niższości (wiek szkolny)
Kiedy rozpoczyna się wiek szkolny, w życiu dziecka zaczyna się kształtować cecha pracowitości. Dotychczasowe zabawy są zastępowane przez naukę. Jeżeli rodzice i nauczyciele starają się nagrodzić dziecko za podejmowaną aktywność, wtedy dziecko czerpie satysfakcję ze swojej wytrwałości i pilności. Zainteresowanie rodziców postępami dziecka jest nieocenione – tylko uznawanie starań i sukcesów kształtuje w nim poczucie kompetencji. Ważne jest aby na tym etapie dziecko było włączone w obowiązki domowe. Krytykanctwo i ośmieszanie dziecka sprawia, że ma ono poczucie niższości, co prowadzi do występowania emocjonalnych trudności w wykorzystywaniu pełni jego inteligencji i potencjału.
5. Tożsamość vs. pomieszanie tożsamości (okres pokwitania)
Okres ten, przejawia się kształtowaniem własnej tożsamości. Nastolatek ma bardzo zaakcentowane poczucie własnej indywidualności. Niekoniecznie musi jeszcze wiedzieć jakie są jego życiowe cele, jednak podejmuje pierwsze ważne decyzje związane ze swoim przyszłym zawodem. Dziecko jest w trudnym momencie życia, ponieważ przechodzi zmiany na polu fizycznym, psychicznym i społecznym. Społeczeństwo zaczyna wymagać od młodego człowieka nowych rzeczy np. podejmować decyzje, które będą miały dalekosiężne konsekwencje. Konstruktywnym rozwiązaniem tego kryzysowego momentu w życiu młodej osoby jest odpowiedź na pytanie „kim jestem?”, oparta na docenieniu swoich mocnych stron.
Negatywnym rozwiązaniem kryzysu jest tzw. „pomieszanie tożsamości”, które przejawia się w poczuciu młodego człowieka, że jest „pusty”, „zły”, „niepasujący”. Taki nastolatek może czuć, że presja społeczna jest ogromna i staje się przez to bardziej oporny. Podczas tego etapu młoda osoba jest najbardziej wrażliwa na odbiór społeczny, szczególnie w grupie rówieśników. W momencie pomieszania tożsamości może nastąpić cofnięcie do etapów poprzednich – kiedy dziecięcość jest przyjemną odskocznią od problemów.
6. Bliskość vs. izolacja (wczesny wiek dojrzały)
Podczas tego kryzysu młody człowiek poszukuje relacji intymnych i partnerskich, które sprawią, że jego seksualność będzie mogła dojrzewać. Wybór partnera powinien opierać się na zaufaniu. Na tym etapie pojawia się miłość, polegająca na świadomym wyborze dobra dla drugiej osoby i troski o nią.
Negatywnym rozwiązaniem kryzysu będzie izolacja, która w kontekście tej teorii oznacza odcinanie się od wszelkich potencjalnych relacji i niechęci wobec nawiązywania bliższych stosunków na poziomie emocjonalnym. W tym momencie wyraźnym staje się to, czy poprzednie kryzysy rozwoju zostały pozytywnie rozwiązane, ponieważ umiejętności psychologiczne wcześniej zebrane są niezbędne do założenia nowej, zdrowo funkcjonującej rodziny.
7. Twórczość vs. stagnacja (wiek średni)
Kryzys wieku średniego kojarzy nam się zazwyczaj negatywnie. Jednak w tym okresie, jeżeli osoba jest zainteresowana szeroko pojętym tworzeniem – ideami, dziełem swojej pracy, troską o rodzinę, wtedy człowiek szuka możliwości dzielenia się swoją wiedzą. Przekazywanie wiedzy jest elementem spajającym kolejne zmieniające się generacje społeczeństw. Nauczanie innych staje się w tym momencie sygnałem, że jest się potrzebnym na tym świecie.
Słabe poczucie twórczości prowadzi do nadmiernego pochłonięcia się swoją osobą. Następuje wtedy regres do poprzednich etapów, co często wiąże się z rozpadem dotychczasowego życia i zmiany dotychczasowej hierarchii wartości.
8. Integralność vs rozpacz (starość)
To ostatnie stadium życia, w którym człowiek dokonuje podsumowania swojego życia i zbiera jego owoce. W rezultacie zauważa, że życie miało cel i sens albo życie jako przegrane, nieudane. Jeżeli kryzys rozwiązuje się pozytywnie, to pomimo odmienności innych ludzi, konsekwentnie podąża za swoim. Nadmiar lęku przed śmiercią prowadzi do negatywnego rozwiązania, które jest nazywane rozpaczą. Uczucie rozpaczy i bezradności wynikającej m.in. ze słabości ciała, może być neutralizowane przekazywaniem zdobytej wiedzy innym.
Każdy etap kryzysu w ludzkim życiu jest wyjątkowy i niepowtarzalny. Znajomość tych okresów może pomóc w zrozumieniu swoich dążeń ale też zachowań innych ludzi. Krysysy rozwojowe zmuszają nas do podejmowania aktywności, która – o ile jest ukierunkowana na dobro – może przyczynić się do rozwoju człowieka jako osoby.
Bibliografia
- Erik Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Warszawa 2000.
- Erik Erikson, Tożsamość a cykl życia, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2004.
- Józef Kozielecki, Koncepcje psychologiczne człowieka, Wyd. AK. „Żak” Warszawa 2000.
- Lech Witkowski, Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona, Wyd. WSEZ, Łódź 2009.
WYPOWIEDZ SIĘ!